Panteon

Panteon dla wszystkich

Na początku XX wieku budynek teatralny na Starym Mieście dysponował 299 miejscami: na parterze były 143, w lożach 16, 40 w amfiteatrze na pierwszym piętrze, na galerii 60. Dla zwiększenia atrakcyjności – przedsiębiorstwo Makowskiego musiało konkurować z dużym miejskim teatrem i rosnącą liczbą kin – właściciel często zmieniał nazwę i poszerzał ofertę.

Od 1913 roku pod szyldem Panteon prowadził różnorodną działalność impresaryjną, o czym świadczą zachowane afisze. Występują tu zawodowe i amatorskie teatry polskie (czasem po własnymi nazwami: Miniatur, Popularny, Powszechny) i coraz częściej żydowskie, regularnie wyświetlane są filmy. Muza była raczej lekka: w repertuarze dominowały krótkie formy komediowe, farsy, operetki, wodewile. 

Obok przedstawień w Panteonie odbywają się lekcje tańca, zapasy, walki bokserskie, spotkania wyborcze, wiece i odczyty o charakterze edukacyjnym, społecznym i politycznym. Oto garść przykładów:

W styczniu 1916 roku odbyła się tu wieczornica na rzecz Gospody Legionistów, w której wzięły udział „siły artystyczne naszego miasta jak również miejscowy chór męski T-wa Muzycznego”. Reżyserem widowiska był Zygmunt Kiedrzyński, który, według afisza, miał „dołożyć wszelkich starań, aby program był urozmaicony i ciekawy”.

W noc sylwestrową 1921 roku Panteon dwujęzycznym polsko-hebrajskim afiszem, informował o organizacji „wielkiej maskarady” z confetti, bufetem i gorącymi zakąskami, orkiestrą wojskową i tańcami „pod kierunkiem znanego baletmistrza Kuby Akiermana”.

22 kwietnia 1923 roku Auxilium Academicum Judaicum w Lublinie zapraszało do Panteonu na „popularny odczyt (w języku żyd.) D-ra Sz. Gerszengorna na temat Choroby weneryczne”. Dochód przeznaczony był na rzecz Komitetu Pomocy Studentom-Żydom.

Kilka dni później Lubelska Spółdzielnia Spożywców z okazji 1 maja zamiast tradycyjnej zabawy urządziła w Panteonie „odczyty i koncerty, o robotniczym programie”. W planie wieczornicy znalazły się: „odczyt tow. Tołwińskiego z Warszawy, śpiewy chórów, występy orkiestry, jednoaktówka p.t. Manifestacja itp.”.

W 1928 roku Polska Partia Socjalistyczna zorganizowała w sali teatralnej Wiec Kobiecy w sprawie wyborów do Sejmu i Senatu. Przemawiali: „pp. b. poseł Malinowski, Zakrzewska i Stępniewska”. 

W Boże Narodzenie roku 1929 sekcja Teatralno-Oświatowa stowarzyszenia „Spólnota” zaprezentowała w Panteonie „tradycyjne jasełka ze śpiewami i tańcami”. 

Teatr Powszechny w Panteonie

Po wejściu do Lublina Austriaków w lipcu 1915 następuje liberalizacja w porównaniu z rządami Rosjan. Zniesiono cenzurę, w mieście stacjonowało dużo wojska, co spowodowało ożywienie działalności kulturalnej. Wzrosła konkurencyjność, oprócz Teatru Wielkiego (dzisiejszy Teatr im. Osterwy) działał Teatr Rusałka z wielką widownią na 1000 osób, bioskop i teatr Makowskiego (wówczas Panteon) ale powstawały też konkurencyjne scenki (Teatr Mały, kabarety „Czerny Kot” i „Wesoły Ul” na Krakowskim Przedmieściu, Teatr Miniatura na Szpitalnej), w których grały efemeryczne zespoły, teatrzyki i kabarety.

Panteon był w latach I wojny i w międzywojniu zarówno kinem, jak i sceną impresaryjną, goszczącą niesłychanie różnorodne imprezy. Nie tylko polski teatr, ale i zawodowe trupy żydowskie ściągane przez obrotnych impresariów, występy polskich i żydowskich teatrów amatorskich. Po 1913 roku, tylko w ciągu kilku lat do 1918, stały program w Panteonie zapewniały nie tylko liczne benefisy i gościnne występy, ale i lubelskie, licznie powstające zespoły teatralne: Teatr Miniatura (Miniatury, Miniature), Teatr Miniatura – Zjednoczeni Artyści, Teatr Popularny, Teatr Powszechny. Żydowskie teatry ściągał impresario Jakub Waksman, występował amatorski teatr towarzystwa „Hazomir”.

Artystycznie Panteon był wówczas siedzibą lekkiej muzy. W repertuarze teatrów Miniatura,  Popularnego i Powszechnego dominowały krótkie formy, jednoaktówki, komedie, farsy, operetki, wodewile, koncerty. Jak pisał recenzent „Ziemi Lubelskiej” w roku 1915:

Teatr Panteon, obecnie już oświetlony należycie nie przerwał swych przedstawień w ciągu sezonu. Obecnie teatr wystawia jednoaktowe operetki, farsy, komedie, a po każdym przedstawieniu następuje seria obrazów kinematograficznych. 

Często zmieniało się kierownictwo artystycznie, prasa ogłaszała szumne zapowiedzi powołania kolejnego „dyrektora” (którym zazwyczaj był któryś z aktorów lub aktorek zespołu). Wydaje się że właśnie wzrost konkurencyjności i walka o widzów doprowadziła w 1918 roku do poszukiwania wciąż nowych atrakcji, kosztem poziomu artystycznego.

We wrześniu 1918 w Panteonie wystartował kierowany przez H. [??] Cetnerskiego (aktora występującego w Teatrze Wielkim) Teatr Powszechny. Świeżo powołany dyrektor, przed otwarciem sezonu informował w prasie opinię publiczną:

Dyrekcja Panteonu dołoży starań, aby teatr stał na dobrym poziomie artystycznym, nadto zapewniano, że zespół składać się będzie z „pierwszorzędnych sił artystycznych”, a „grać będzie jednoaktowe utwory sceniczne, najnowsze pieśni, deklamacje, monologi aktualne, dopełniać program będzie obraz kinematograficzny o treści poważnej.

Jak te starania wyglądały w praktyce? Program szedł dwa razy dziennie, o godzinach 19:00 i 21:00. Na początku sezonu grano m. in. film Miłość („o treści wysoce zajmującej i niebanalnej”), Kto idzie?, obraz dramatyczny w jednym akcie (ukazujący „scenę z życia legionistów podczas zdobywania Podlasia”), całość zamykał koncert („z udziałem wszystkich sił artystycznych”).

Nadchodzące, przełomowe wydarzenia historyczne, odzyskanie niepodległości odzwierciedlały się w repertuarze Powszechnego patriotycznymi recytacjami w wykonaniu dyrektora. 10 listopada 1918 roku program w Panteonie składał się z kinodramy w 5 częściach pod tytułem Krwawe morderstwo na zamku, oraz części koncertowej urozmaiconej tańcami, śpiewem i deklamacją w której „P. Olesławska i p. Święcki wykonali duet charakterystyczny Tirli Tirli”.

A już w miesiąc później frekwencję ratowały… zapasy kobiet, oraz pierwszy w Lublinie pojedynek zapaśniczy kobiety z mężczyzną („Horwat, championka Czech, z amatorem atletą, mieszkańcem Lublina, ukrywającym się pod czarną maską.”). Imprezie przewodził p. Gromulski-Zagłoba, nazywany profesorem atletyki. „Niezwykła zręczność siłaczek i dobra szkoła znalazły uznanie publiczności, która darzy je gromkimi oklaskami i wywołuje po kilka razy. Sensu dopełnia piękny obraz kinematograficzny pod tytułem Róża północy oraz część koncertowa” – donosiła prasa.

Historia teatru Powszechnego w Panteonie zamyka się 15 grudnia 1918 roku, po tym dniu ten szyld znika z łamów lubelskiej prasy i pogrąża się w mrokach niepamięci. A w Boże Narodzenie 1918 lubelskie Stowarzyszenie Młodzieży Rękodzielniczej i Robotniczej wynajęło teatr Makowskiego na Jasełka. 

tekst: Grzegorz Kondasiuk